KCHWE Radzyń Podlaski Zbór "Nowe Jeruzalem"

"Wkład Reformacji w kulturę polską" część II
Dodane przez admin dnia October 28 2017 14:46:57

Treść rozszerzona

W związku z przypadającą w roku 2017 pięćsetną rocznicą Reformacji zamieszczamy obszerne fragmenty artykułu profesora Oskara Bartela pt. „Wkład Reformacji w kulturę polską”, jaki został zamieszczony w 1967 roku na łamach Rocznika Teologicznego Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie nr IX-zeszyt 1/1967 str. 5-32. Artykuł ten został napisany kilkadziesiąt lat temu w związku z obchodami tysiąclecia Państwa Polskiego.
Niniejszy artykuł publikuje się w związku z realizacją przez Zbór Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w Radzyniu Podlaskim projektu „Ocalić od zapomnienia - Szlakiem kulturowego dziedzictwa protestanckiego na ziemi radzyńskiej”, którego zadaniem jest m.in. propagowanie wiedzy historycznej odnoszącej się do Reformacji w Polsce oraz popularyzację protestanckiego dziedzictwa i dorobku kulturowego.

Część II

V. Reformacja dźwignią oświaty, szkolnictwa i wychowania w Polsce.

Reformacja pchnęła w Polsce rozwój oświaty, wychowania, szkolnictwo i naukę. Poziom szkolnictwa w Polsce na początku XVI był bardzo niski. Programy szkolne nie przewidywały nauki języka polskiego. Młodzież szlachecka i mieszczańska licznie wyjeżdżała na studia za granicę, co też przekładało się na przejmowania obcej mentalności i obyczajów. Na sejmach w 1563 r. i 1565 r. posłowie domagali się reformy całego szkolnictwa w kraju. Protestanci zgodnie z zasadą: gdzie powstaje zbór, tam musi być założona szkoła, zaczęli dążyć do wprowadzenia języka polskiego nie tylko do życia zborowego, lecz także do szkoły oraz życia społeczno-politycznego i kulturalnego, a więc świadomie zmierzali do unarodowienia kultury. Do zwycięstwa języka narodowego w życiu kulturalnym przyczynił się nie tyle humanizm, ile przede wszystkim Reformacja. Zagadnieniami wychowania interesowali się: Rej, Erazm Gliczner, ze Żnina. Superintendent Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Wielkopolsce napisał pierwszą rozprawę pedagogiczną w języku polskim pt. „Książki o wychowaniu dzieci” (1558). Postulował, aby wychowanie objęło też plebejuszy. Zwłaszcza rzemieślników, ponieważ widział on wartość społeczną ich prac. Ta rozprawa jest pierwszym poradnikiem dla rodziców w zakresie wychowania. W swej rozprawie podaje rodzicom elementarne wiadomości oraz udziela rad z zakresu wychowania dzieci. Rodzice winni dbać o rozwój fizyczny i moralny swego potomstwa, winni je skromnie ubierać, a wychowywać w karności. Według niego szkoła ma być „domem mądrości i sprawiedliwości”. Inny działacz protestancki, Walenty Trotzendorf, zrobił w swej szkole pierwszą próbę wprowadzenia samorządu szkolnego. Luteranin, Jakub z Iłży, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1516-1535, domagał się szkoły praktycznej, zawodowej. Za swoje poglądy był ścigany przez duchowieństwo katolickie i musiał uciekać na Śląsk.
Reformacja tchnęła nowe życie w szkolnictwo polskie wieku XVI. Manifestem protestanckiego ruchu szkolnego był katechizm Jana Seklucjana z 1547 r., w którym żądał reformy szkolnictwa i związania jej ze społeczeństwem oraz z życiem polskim. Różne kierunki reformacyjne zaczęły więc zakładać szkoły odpowiadające ich potrzebom. Powstały szkoły luterańskie, kalwińskie, Jednoty braci czeskich i ariańskie. W 1531 r. powstała w Elblągu szkoła luterańska, założona przez byłego rektora w Hadze W. Gnapheusa. Była to szkoła humanistyczna, jej rektor organizował w szkole widowiska teatralne, do których przywiązywał wielką wagę jako środka wychowania. Po nim rektorem został A. Aurifabe r(Goldschmid), za którego uczono w szkole arytmetyki, języka greckiego, historii powszechnej, czytano dzieła starożytnych pisarzy i epoki Odrodzenia. Była to szkoła wybitnie humanistyczna, przy której był też zorganizowany kurs teologii i filozofii. Szkoła ta cieszyła się rozgłosem, kształcili się w niej także Polacy i cudzoziemcy, szlachta i mieszczanie. W szkole tej istniały oddzielne klasy nauki języka niemieckiego i polskiego. W Gdańsku powstała szkoła luterańska w roku 1558, było to czteroklasowe gimnazjum. Zadaniem tej szkoły było kształcenie i wychowanie urzędników, lekarzy, prawników i nauczycieli. Do programu szkolnego wprowadzono muzykę, astronomię, historię, geografię, filozofię i etykę. W szkole dodano też jeszcze dwa lata studiów tzw. akademickich, gdzie nauczano prawa, medycyny, poetyki i teologii. W Polsce wydawano podręczniki języka polskiego i uczono historii Polski. Dużą rolę w kulturze Gdańska odgrywał teatr szkolny, do jego repertuaru należały m.in. polskie sztuki teatralne. W Gdańsku założono pierwsze w Polsce Collegium Medicum, tamże powstała katedra filozofii, którą powierzono głośnemu w Europie filozofowi, kalwinowi Bartłomiejowi Kęckermann (um. 1609). Był to hebraista i metodolog, badacz historii ustroju Polski i wykładał etykę. Keckermann żądał m.in. wychowania publicznego, powołania specjalnego urzędu do spraw wychowania oraz oddzielnej szkoły dla dziewcząt. Pod jego kierunkiem odbywały się dysputy publiczne. Na dyspucie w 1608 r. zabrało głos trzech szlachciców polskich, wśród nich Andrzej Rej z Nagłowic, który w swym przemówieniu domagał się dopuszczenia do senatu wykształconych plebejuszów. Uczony gdański, Joachim Pastorius pisał o początkach Polski i pokoju oliwskim, wydał podręcznik pt. „Florus Polonus”, używany w polskich szkołach w wieku XVII-XVIII. W Gdańsku było silnie rozbudowane życie naukowe, gdańscy matematycy i astronomowie zajęli się obliczeniami związanymi z wprowadzeniem przez króla Stefana Batorego kalendarza gregoriańskiego. Szkoła w Toruniu otrzymała ordynację w 1568 r., przy szkole zorganizowano klasę polską, gdzie przechodzono kurs języka polskiego. Burmistrz Torunia H. Stroband wprowadził dziewiąta klasę, a w 1594 r. dodano jedną dwuletnią klasę najwyższą, odtąd szkoła toruńska nazywała się Gimnazjum Akademickie. Przy szkole istniała biblioteka i drukarnia, która drukowała rozprawy pedagogiczne doby humanizmu i reformacji. Cechą tej szkoły było wprowadzenie scholarchatu i rady szkolnej. Te instytucje miały dostarczać środków finansowych szkole oraz czuwać nad poziomem naukowym i wychowawczym szkoły. W 1551 r. została założona pierwsza szkoła kalwińska w Pińczowie. Była to szkoła humanistyczna, kształciła młodzież szlachecką oraz przyszłych ministrów Słowa Bożego. Było to pierwsze czteroklasowe gimnazjum humanistyczne w Polsce, nazywane niekiedy Atenami Sarmackimi. Młodzież uczyła się języka polskiego, w języku polskim odbywał się co niedziela wykład Listów św. Pawła, młodzież czytała dzieła Katona, Castellione i Vivesa. Z istnieniem szkoły pińczowskiej wiąże się przekład Biblii Brzeskiej i powstanie pierwszej gramatyki polskiej, którą był napisał Statorius dla cudzoziemców. Gramatyka ta – cenne źródło do dziejów języka polskiego, gdyż informuje o cechach gwarowych w XVI w. Prócz szkoły pińczowskiej Kościół ewangelicko-reformowany posiadał jeszcze szkoły w Krakowie, w Dubiecku, Secyminie, Łańcucie, Bychawie, Chmielniku i Bełżycach, Kocku. Na Litwie istniały gimnazja kalwińskie w Kiejdanach oraz Słucku.
Kościół tzw. mniejszy, antytrynitarski miał szkoły w Lewartowie, Iwiu , Lusławicach, Rakowie. Szkoła lewartowska była to szkoła pięcioklasowa humanistyczna. Rektor szkoły Wojciech z Kalisza w 1593 r. ujął organizację szkoły w przepisy ustrojowo-prawne opracowując dla niej tzw. Prawa Szkoły Lewartowkiej. Ogłosił on też drukiem program szkoły pt. „Schola Levartoviana restituta”. Według tego programu uczono wielu przedmiotów. Naukę zaczynano od gramatyki, retoryki i dialektyki, czytano autorów rzymskich, uczono języka greckiego, religii, etyki, ekonomiki, polityki, fizyki, medycyny, nauk matematycznych wraz z astronomią. Uczono też prowadzenia dysput na tematy filozoficzne, teologiczne i polityczne. Ćwiczono uczniów w wymowie, przy tym język polski i niemiecki były równouprawnione z łaciną podczas dysput. Nauka religii zajmowała poważne miejsce w programie nauczania, studenci czytali Biblię, uczyli się katechizmu, śpiewali psalmy, słuchali wykładów z etyki, która nakazywała żyć uczciwie, nie robić krzywdy bliźniemu i oddawać każdemu, co mu się należy. Najsławniejszą szkoła ariańską była szkoła w Rakowie, nazywana Atenami Rakowskimi. Powstała w 1602 r. Było to pięcioklasowe gimnazjum humanistyczne. Była to jedyna szkoła w Polsce, która nakładała na swoich wychowanków obowiązek pracy fizycznej. Uczono wielu przedmiotów, ale nacisk kładziono na matematykę, uczono teorii Kopernika, Keplera i Galileusza, ekonomii, etyki, polityki, połączonej z historią Polski, geografii i przyrodoznawstwa. Nakaz tolerancji religijnej był w tej szkole święty. Wpajano wychowankom, że ich obowiązkiem jest pełnić powinność wobec ojczyzny i narodu.
Z wielu szkół braci czeskich wybija się szkoła w Lesznie Wielkopolskim, założona w 1555 r. przez Rafała Leszczyńskiego. Jednym z rektorów tej szkoły był Jan Amos Komeński, pedagog. Komeński zreformował szkołę w Lesznie. Zgodnie z jego koncepcjami pedagogicznymi szkoła: miała uczyć i wychowywać wszystkie dzieci – bez względu na płeć, pochodzenie i majątek. Jego postawa była w tym zgodna z ideologią braci czeskich, którzy głosili równość wszystkich dzieci w zakresie oświaty. Komeński opracował szereg podręczników z różnej dziedziny naukowej, na zasadzie swoich nowych poglądów pedagogicznych podręczniki miały być ilustrowane. W programie nauczania przywiązywał on wielką wartość do nauczania historii. Żądał w nauczaniu historii kłaść nacisk na historię ojczystą, ponieważ z tym wiąże się wychowanie patriotyczne młodzieży. W Lesznie napisał największe dzieło pedagogiczne „Wielką Dydaktykę”, „Drzwi języków otworzone”, „Świat w obrazach”. W procesie nauczania zalecał bezwzględnie stosowania dwu zasad: poglądowej metody oraz nauczanie należy zaczynać w języku ojczystym. Opracował pierwszy projekt „jednolitej szkoły”, a szkoła według niego miała być powszechna. W opracowanym przez siebie ustroju szkolnym przewidywał również przedszkole, tzw. szkołę macierzyńską. W procesie wychowania młodzieży nie uznawał stosowania kar cielesnych, domagał się od nauczycieli nieprzeciążania pamięci ucznia, a w nauce myślenia ma być stosowania metoda indukcyjna. Komeński opracował też śpiewnik, modlitewnik, katechizm, inną literaturę religijną. Przyczynił się do wydania w 1660 r. w Amsterdamie polskiej Biblii tzw. gdańskiej. Jako irenik działał na rzecz pokoju między narodami i Kościołami. Brał udział w rozprawie w Toruniu w 1645 r. , w duchu ekumenicznym napisał pracę „De dissidentium in rebus fidei reconcilatione”, był za pojednaniem religijnym z luteranami i katolikami, ale z ostatnimi pod warunkiem gruntownej naprawy Kościoła Rzymskokatolickiego. Tłumaczył utwory Reja i Kochanowskiego na język czeski.
Szkolnictwo protestanckie stało w porównaniu do szkoły jezuickiej i Akademii Krakowskiej bardzo wysoko. Jego ideałem było łączenie wartości i dorobku świata klasycznego z nauką chrześcijańską. W szkołach powoływano instytucje scholarchatu. W nim zasiadali przedstawiciele społeczeństwa, rodziców i nauczycieli. Jego pieczy powierzono wszystkie sprawy dotyczące wychowania i nauczania danej szkoły. Szkoła stawała się więc instytucją społeczną. Miała ona na celu wychowanie religijno-kościelne. Jej celem było przygotowanie młodzieży do wypełniania obowiązków społecznych, obywatelskich i państwowych. Wprowadziła do programu naukę języka polskiego, literatury, historii i geografii polskiej.

IV. Wpływ reformacji na naukę i filozofię.

Różnowiercy pracowali na polu nauki i filozofii. Na polu pedagogicznym zasłynęli jako praktycy i teoretycy nauczania i wychowania: Trotzendorf, Gliczner, Kaliszczyk, Crell, J. Stegman starszy, Komeński i inni. Do grona tych pedagogów należał jeszcze Ślązak, Joachim Pastorius (um. 1681), który napisał pracę pt. „Palestra nobilium... Elbląg 1654, w niej udzielał rad, jak należy uczyć się języków klasycznych i zaprawiać do różnych rodzajów wymowy. Na polu filologii zasłynął Jan Mączyński autor Lexicon latino-Polonicum, Królewiec 1564 r. Autor zadedykował Słownik królowi Zygmuntowi Augustowi, zaznaczając, że zrobił to, „aby naszym ludziom zalecić praktyczną znajomość języków słowiańskich i łacińskiego”. Piotr Statoriusz-Stoiński opracował w języku łacińskim pierwszą gramatykę języka polskiego dla cudzoziemców, Kraków 1564. Stanisław Murzynowski sam przetłumaczył Nowy Testament, Królewiec 1551. Krzysztof Hegensdorfer, tłumaczył mowy Demostenesa i pisał podręczniki. Luteranie interesowali się filologią, szczególnie rozwojem języka polskiego. Oto Jan Herbinius porównywał słowa polskie z językiem hebrajskim, z którego wywodził wszystkie języki słowiańskie. Gdacius próbował tworzyć nowe wyrazy sięgając do zasobów narzeczowych śląskich. Inni opracowywali słowniki polsko-niemieckie, np. Chr. Rohrmann, pastor z Pawłowa, oraz podręczniki języka polskiego, np. J. Roter z Głogowa oraz M. Kuschius, pastor u św. Krzysztofa we Wrocławiu. Jako historycy znani byli następujący różnowiercy: Jan Łasicki autor dużej pracy o Braciach Czeskich, dzieło o religii Ormian i inne. Krzysztof Hartknoch, profesor w Toruniu jest autorem historii Kościoła w Prusach (Frankfurt n.M. 1686) i „Stare i Nowe Prusy...” 1684. , Stanisław Sarnicki napisał na życzenie króla Stefana Batorego „Annales...”, Kraków 1587., W. Węgierski jest autorem Kroniki Zboru Ewangelickiego w Krakowie, 1651, Świętosław Orzelski napisał dzieło pt.:”Interregni poloniae libri VIII (Dzieje … 1572-1576).,
W wieku XVI i XVII jest kilku znakomitych lekarzy praktyków, jak Różanka, Eforyn, Blandrata, Auctus. W wieku XVII rozgłos zyskali: Henryk Martini, który napisał pracę: Anatomia urinae” i „de Colica”. Jan Jonston, w Lesznie rozwinął działalność lekarską, pedagogiczną i naukową. Napisał skrypt historii powszechnej dla młodzieży oraz podręcznik etyki. Związany z Jednotą Braci Czeskich, interesował się sprawami religii, wziął udział w Rozmowie Toruńskiej (1645). Był zwolennikiem tolerancji religijnej, głosił, że w dziedzinie religii powinna panować w każdym państwie całkowita wolność. Znał 12 języków, interesował się rakiem. Napisał trzynaście prac. Na polu astronomii, geometrii, budownictwa wojennego i kartografii znani byli: Jan Heweliusz (Hewelke), badacz komet i powierzchni księżycowej. Na cześć odsieczy wiedeńskiej nazwał jeden z gwiazdozbiorów Tarczą Sobieskiego. Faustyn Morsztyn jest autorem dzieła pt. „O dziennym obrocie ziemi”, Elbląg 1652. Józef Naroński opracował topografię Prus Książęcych, jest autorem pracy pt. „Geometria albo rozmiar” oraz „Budownictwo wojenne”. Samuel Suchodolski opracował mapę Królestwa Pruskiego.
W związku z Reformacją narodziła się nowożytna literatura naukowa teologiczna w języku łacińskim, polskim, niemieckim i litewskim. Rozpoczął ją Jan Seklucjan wydaniem swego Wyznania w 1544 r. Uprawiali teologie ewangelicką: Hegendorfer, Jan Łaski, Wawrzyniec z Przasnysza, Erazm Gliczner, Stanisław Lutomirski, Franciszek Stankar, Szymon Zacius, Jan Makowski, M. Czechowicz, Grzegorz Paweł z Brzezin, Jonston, Gilowski, Kraiński, Grzegorz z Żarnowca, Gdacius, Dambrowski i inni. Pisali, układali postylle, katechizmy, modlitewniki, pieśni, tłumaczyli Pismo św. i pisali rozprawy apolegetyczne. Szukali dla nowej treści religijno-kościelnej nowych słów i terminów, np. zamiast pokuty używali: uznanie się, upamiętanie, pokajanie; starali się zastępować stare słowa i pojęcia nowymi, np. zamiast kościół: zbór, zbiór, zebranie, dążyli do unarodowienia i polonizacji terminów teologicznych na szerszy użytek dla zborowników: essentia-istność, eucharystia=ciało naszego pana, apostoł= posłaniec, testament=zakon, sakrament=pieczęć.
Bracia polscy uprawiali filozofię w ścisłym powiązaniu z zagadnieniami teologiczno-religijnymi oraz społeczno-politycznymi. Ideologia Braci Polskich znalazła zwolenników wśród intelektualistów holenderskich i angielskich w wieku XVII i wywarła wpływ na rozwój racjonalizmu religijnego w Anglii oraz odegrała ważną rolę w kształtowaniu ideologii religijnej Oświecenia.

VII. Ideologia społeczna i polityczna różnowierców polskich.

Polscy protestanci interesowali się położeniem chłopa oraz walczyli o poprawę jego bytu. Ubolewał nad ich ciężką sytuacją K. Schwenckfeld, zajął się nią synod we Włodzisławiu (1550). Zgromadzeni na tym synodzie wzywali szlachtę do ludzkiego obchodzenia się z chłopem i uchwalili, aby zredukować ilość dni roboczych na rzecz pana, mianowicie: 2 dni w tygodniu z łana, z połowy łana 1 dzień. Bracia czescy na synodzie w Poznaniu w 1570 r. zainicjowali rejestrację sierot, aby nad nimi roztoczyć opiekę. Sprawą opieki społecznej zajmowali się Jan Hess oraz doktor medycyny Przybyło. Zreorganizowali oni opiekę społeczną we Wrocławiu. Ustalili, że z opieki społecznej miasta Wrocławia mogą korzystać jedynie ułomni i chorzy. Uczynili to aby zwalczać żebraninę, ówczesną plagę społeczną. Na ciężką sytuację chłopa zwracali uwagę duchowni Krzysztof Kraiński w swojej postylli, zaś na Śląsku Adam Gdacius w dziele pt. „O pańskim i szlacheckim stanie”.(Brzeg 1679). Szczególnie Bracia Polscy współczuli niedoli chłopskiej i starali się przemówić do sumienia szlachcica-arianina.
Sprawa tolerancji religijnej, której średniowiecze nie uznawało, była według Kościoła herezją wobec Państwa i Kościoła, a więc karalna. Głosił ideał tolerancji religijnej arianin Jan Crell w dziele pt. „O wolności sumienia”. Na jej gruncie stanął i domagał się z tego powodu rozdziału Kościoła od państwa Samuel Przypkowski, teolog i filozof w traktacie pt. „ De pace et concordia Ecclesiae”, 1628. Katechizm rakowski Braci Polskich z 1605 r. głosił wolność sumienia.
Wkład arian do skarbnicy kultury polskiej był poważany. Wydali kilkudziesięciu pisarzy, wśród nich zasłynęli: Zbigniew Morsztyn, Wacław Potocki, Olbracht Karmanowski. Wydali kilkaset dzieł i rozpraw na tematy teologiczno-filozoficzne, etyczne, matematyczno-przyrodnicze. Przyczynili się do rozwoju języka polskiego, stworzyli bowiem naukowe słownictwo i wyćwiczyli polszczyznę w wyrażaniu terminów filozoficznych. Utrzymywali żywe stosunki z luminarzami ówczesnej nauki i filozofii jak Hugo Grotius, Jan Kepler, interesowali się aktualnymi problemami ówczesnego życia naukowego i filozoficznego, zgłębiali te problemy, zwłaszcza etyczne, chodziło im bowiem o umoralnienie społeczeństwa, o szerzenie etyki życia osobistego, społecznego i politycznego. Sympatyzowali z nimi uczeni i pisarze jak Locke, Newton, Milton. Walczyli o wolność sumienia i wyznania. Przyczynili się w pewnym stopniu do ukształtowania nowożytnej kultury europejskiej torując drogę wiekowi Oświecenia.
Polscy protestanci interesowali się i zajmowali sprawami naprawy państwa. Z tego łona wyszedł jedyny program polityczny, jedyne solidne stronnictwo, na które aż do Sejmu Czteroletniego zdobyliśmy się w nowożytnych dziejach. Z reformacją wiązał się program naprawy Rzeczypospolitej, znany jako egzekucja praw i dóbr koronnych. Program naprawy Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego jest przepojony ideologią i hasłami Reformacji, zwłaszcza jeśli chodzi o reformę Kościoła. W wieku XVI J. Ostroróg i J. Przyłuski podkreślali dostojeństwo i suwerenność króla polskiego wobec Rzymu, wypowiadając się przeciwko roszczeniom finansowym i politycznym kurii rzymskiej, lecz dopiero w związku z ruchem reformacyjnym zatriumfowała zasada pełnej suwerenności Państwa Polskiego w stosunku do Rzymu.
Za sprawą reformacji narodziła się w Polsce nowożytna teologia, obudziło się zainteresowanie zagadnieniami religijno-kościelnymi, wyłoniły się koncepcje powołania do życia Kościoła Narodowego w Polsce. Polscy protestanci usiłowali rozwiązać kwestię stosunków między Polską a kuria rzymską, dążyli do zjednoczenia wyznań protestanckich w Europie na drodze ekumenicznej. Walczyli o zasadę tolerancji religijnej, o wolność sumienia – jej zwycięstwo widzieli w przeprowadzeniu rozdziału Kościoła od Państwa, przyczynili się do rozwoju wielu dziedzin kultury polskiej, a więc: literatury narodowej, oświaty, szkolnictwa i nauki. Dążyli do reformy opieki społecznej, stawali w obronie chłopa i rzemieślnika, domagali się naprawy państwa. Utrzymywali ścisłe kontakty z europejskimi ośrodkami kulturalno-naukowymi, dzięki czemu odbywała się wymiana myśli i ludzi. Reformacja nie zwyciężyła w Polsce, na skutek reakcji kontrreformacji, w której brali udział początkowo Włosi i Hiszpanie, później Polacy, niszczono wszelkie osiągnięcia Reformacji zacierając jej ślady w kulturze polskiej. Możemy stwierdzić, że tego nie udało się całkowicie uczynić bowiem w historii naszego kraju Reformacja był ruchem postępowym i wniosła wiele cennego do skarbnicy kultury polskiej i ogólnoświatowej.

Profesor Oskar Bartel (1893 – 1973), historyk Kościoła i religii. Studiował na uniwersytetach w Dorpacie i Moskwie. W roku 1928 uzyskał doktorat na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem Marcelego Handelsmana. W czasie okupacji czynny w tajnym nauczaniu. Od 1946 roku wykładowca historii Kościoła na wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1955 prof. Chrześcijańskiej Akademii Teologii. Od 1956 członek redakcji "Odrodzenia i reformacji w Polsce"; współredaktor czasopisma "Reformacja w Polsce" i serii "Biblioteka Pisarzy Reformacyjnych". Członek komitetu redakcyjnego "Luther-Bibliographie" w Lipsku. Badacz dziejów polskiej reformacji oraz recepcji myśli, główny jej przedstawicieli: M. Lutra, Ph. Melanchtona, J. Kalwina i U. Zwingliego w Polsce, znawca twórczości i działalności J. Łaskiego oraz problematyki ekumenicznej w XVI – XVIII wieku. Autor książek i artykułów naukowych i popularnonaukowych, w tym licznych monografii. Niektóre prace: Jan Łaski 1499-1556 (1955), Protestantyzm w Polsce (1963). W 1951 r. jego praca O Józefie Piłsudskim: odczyt wygłoszony na poranku w Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie w dniu imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego została wycofana z polskich bibliotek oraz objęta cenzurą.

Niniejszy artykuł publikuje się w związku z realizacją przez Zbór Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w Radzyniu Podlaskim projektu „Ocalić od zapomnienia - Szlakiem kulturowego dziedzictwa protestanckiego na ziemi radzyńskiej”, którego zadaniem jest m.in. propagowanie wiedzy historycznej odnoszącej się do Reformacji w Polsce oraz popularyzację protestanckiego dziedzictwa i dorobku kulturowego.

Zadanie jest współfinansowane przez Powiat Radzyński