KCHWE Radzyń Podlaski Zbór "Nowe Jeruzalem"

"Wkład Reformacji w kulturę polską" część I
Dodane przez admin dnia April 08 2017 19:40:57

Treść rozszerzona

W związku z przypadającą w roku 2017 pięćsetną rocznicą Reformacji zamieszczamy obszerne fragmenty artykułu profesora Oskara Bartela pt. „Wkład Reformacji w kulturę polską”, jaki został zamieszczony w 1967 roku na łamach Rocznika Teologicznego Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie nr IX-zeszyt 1/1967 str. 5-32

Artykuł ten został napisany kilkadziesiąt lat temu w związku z obchodami tysiąclecia Państwa Polskiego.

W roku bieżącym, kiedy dokonuje się w Polsce z perspektywy tysiąclecia Państwa Polskiego i chrztu Polski drobiazgowy obrachunek z przeszłością, musimy skierować uwagę ewangelików i całego społeczeństwa polskiego na Reformacje w Polsce. Wniosła ona również swój wkład do skarbnicy kultury polskiej. Zwrócenie więc uwagi na to jest konieczne, przyjęło się bowiem i jeszcze dziś trwa w niektórych kręgach społeczeństwa polskiego przekonanie, iż dźwignią tysiącletniej kultury polskiej był jedynie czy prawie wyłącznie Kościół rzymskokatolicki. Taki pogląd nie jest słuszny, gdyż w rozwoju kultury polskiej współdziałało wiele czynników, wśród nich poczesne miejsce zajmuje Reformacja.
I. Reformacja jako czynnik kulturowy.
Reformacja odegrała dużą rolę w historii wielu narodów i krajów. Reformacja wraz z Renesansem podważyła ideologię średniowieczną oraz pozycję Kościoła Rzymskokatolickiego, który był ostoją ówczesnego ustroju feudalnego, tym samym umożliwiając narodzenie się w Europie nowożytnej kultury. Zwycięstwo nowożytnego światopoglądu w dobie Renesansu i Reformacji było przygotowane wystąpieniami Husa, Wikliefa, filozofów (Ockham), przez uczestników soborów w XV wieku (Gerson, DAilly) oraz wielu światłych ludzi jak Marsyliusz z Padwy. Domagali się oni głosu i udziału w rozwiązywaniu wielu spraw religijno-kościelnych oraz społecznych, zwłaszcza dotyczących oświaty, szkolnictwa i życia gospodarczego. Reformatorzy w osobie Lutra, Zwingliego, Kalwina zaczęli reformować wszystkie dziedziny życia ludzkiego, a które dotychczas stanowiły domenę Kościoła Rzymskokatolickiego. Reformacja stałą się siłą napędową, wniosła nową naukę i obrzędowość opartą na Piśmie Świętym. Ta nowa nauka głosiła wolność chrześcijanina, czym sprzyjała rozwojowi indywidualizmu ludzkiego, jednocześnie nakładając na człowieka odpowiedzialność za to, co robi. Ideologia reformacyjna uświęciła wszelką pracę, powołanie i zawód, budząc odpowiedzialność za spełnianie obowiązków. Reformatorzy wzięli na siebie obowiązek wychowania wiernych, zgodnie z nową nauką i ideologią. Poczesne miejsce w dziele reformacji zajęła reforma oświaty, gdyż Reformacja żądała czytania Pisma Świętego, które miało stać się jedyną normą w życiu chrześcijanina. Reformatorzy dążyli do kształcenia duchownych, tworzeniu podstaw ustrojowo-organizacyjnych dla Kościołów Reformacji, szukali ustalenia stosunku nowo tworzącej się społeczności chrześcijańskiej do organizacji państwowej i dążyli do ukształtowania stosunków społeczno-politycznych oraz gospodarczych. To dzięki Reformacji nastąpiło obudzenie świadomości narodowej, politycznej oraz rozwój na szeroką skalę działalności oświatowej. Reformacja stała się potężnym czynnikiem kulturowym. Aby idee reformacyjne mogły zostać poznane, działacze świeccy, jak i duchowni, zaczęli głosić swoją naukę w języku narodowym, czym przyczynili się do powstania i dalszego rozwoju języków i literatur narodowych. Tym samym reformacja ugruntowała świadomość narodową w wielu krajach. Reformacja oddziaływała na wszystkie dziedziny życia ludzkiego, stała się dźwignią oświaty, szkoły, wychowania, literatury i nauki. Wszędzie tam, gdzie wprowadzono reformację, narody weszły na wyższy poziom rozwoju cywilizacyjnego.
Reformacja polska była istotnym czynnikiem, który przyczynił do rozwoju kultury polskiej. Reformacja ogarnęła wszystko „co w narodzie było zacne, inteligentne”. Mimo, że nie zwyciężyła w Polsce, jednak jej rola na polu rozwoju kultury polskiej jest niezaprzeczalnie duża. Bez reformacji trudno jest zrozumieć złoty polski wiek. Reformacja wydała wielu uczonych i przyczyniła się do wzrostu filozofii moralnej, przyczyniła się do oświecenia narodowego. Reformacja zachwiała psychiką 1/6 części szlachty polskiej, „tej najbardziej wykształconej” i ruchliwej warstwy społecznej w Polsce wieku XVI. Wypada wspomnieć o wielu postaciach, które chlubnie zapisały się w historii reformacji, jak choćby: Jan Łaski wykształcony teolog, organizator życia religijno-kościelnego w Londyńskim Zborze Cudzoziemskim, reformator wschodnio-fryzyjski i polski; Jan Makowski, który działał w Holenderskim Kościele Reformowanym, napisał wiele rozpraw teologicznych i polemicznych, między innymi bronił na synodzie w Dordrecht (1618) predestynacji Jana Kalwina przed arminianami.
W historii polskiego antytrynitaryzmu dużą rolę odegrał Faust Socyn, który dał polskim arianom, Braciom Polskim, doktrynę, na której podstawie zjednoczyli się polscy arianie. Socynianizm przedostał się do Anglii, Holandii i USA i tam zjednał sobie wielu zwolenników oraz wyznawców. Ślązak Jan Herbinius (Kapusta), rektor szkoły w Byczynie (ur. 1679), nawiązał rozległe kontakty z Zachodem, był tam znany jako pisarz i uczony, przez pewien czas rektorował w szkole w Sztokholmie, posłował od luteran polskich do Danii, wygłosił kilka referatów w Akademii Kopenhaskiej. Interesował się sprawami Kościoła prawosławnego. Polscy protestanci w XVI i XVII wieku byli prekursorami ruchu ekumenicznego, dążyli do zjednoczenia wszystkich kościołów. Śród nich poczesne miejsce zajmuje senior Kościoła ewangelicko-reformowanego Bartłomiej Bythner, autor „Fraterna et Modesta (…) Exhortatio (I-sze wydanie 1607).
III. Reformacja bodźcem zainteresowań sprawami religijno-kościelnymi w Polsce. Trzy koncepcje stworzenia Kościoła narodowego.
Warto podkreślić, że dopiero Reformacja obudziła w Polsce pierwsze poważne zainteresowania problemami religijno-kościelnymi, dała pierwszych polskich uczonych teologów i zapoczątkowała teologię zarówno ewangelicką jak i katolicką. Wraz z Reformacją wyłonił się po raz pierwszy w Polsce pomysł założenia Kościoła narodowego, niezależnego, autokefalicznego. Myśl ta znalazła wielu gorących zwolenników wśród szlachty, która domagała się jej realizacji na sejmach 1552 r. i 1555 r., wśród pisarzy i wysokich dostojników Kościoła katolickiego (Drohojowski i Uchański), zwłaszcza wśród wyznawców ideologii reformacyjnej. Projekt ten popierał król Zygmunt August i zlecił jego opracowanie znakomitemu prawnikowi, Jakubowi Przyłuskiemu. W Polsce XVI wieku znamy trzy koncepcje Kościoła narodowego: 1. Jana Łaskiego, który zmierzał do powołania Polskiego Narodowego Kościoła Ewangelickiego. W tym duchu podjął Łaski myśl zjednoczenia wszystkich ewangelików na podstawie opracowanego Polskiego Wyznania Ewangelickiego. Swoją działalnością utorował drogę do zawiązania Zgody Sandomierskiej (1570 r.), na podstawie której połączyli się kalwini, luteranie i bracia czescy. 2) koncepcja Jakuba Uchańskiego, którą opracował pod wpływem Frycza Modrzewskiego. Biskup Uchański domagał się ok. 1555 r. zwołania soboru narodowego, wprowadzenia języka polskiego do nabożeństwa, komunii świętej pod dwiema postaciami oraz zniesienia celibatu. Tak projektowany Kościół miał stanąć na gruncie uchwał pierwszych siedmiu soborów powszechnych, zaś pod względem ustrojowo-organizacyjnym i prawnym taki Kościół miał być autonomiczny w stosunku do Rzymu. Biskup Uchański zmierzał do pogodzenia się z kościołami wyrosłymi na bazie reformacji oraz z cerkwią prawosławną. 3) Koncepcja Andrzeja Frycza Modrzewskiego. W jego ujęciu Kościołem jest zgromadzenie wierzących w Chrystusie, które to zgromadzenie jest rządzone przez Słowo Boże. Kościół Powszechny tworzą nie tylko Kościoły rzymskiej wiary, lecz wszystkie Kościoły chrześcijańskie, a więc i Kościoły Reformacji. Głową Kościoła Powszechnego według Modrzewskiego jest sam Chrystus, jedynym nieomylnym autorytetem w takim Kościele jest Pismo Święte, najwyższą zaś instancją-Sobór Powszechny lub Sobór Narodowy pod przewodnictwem Króla. W obradach Soboru Powszechnego powinny brać udział duchowni wszystkich stopni i mieć czynny głos w obradach synodów diecezjalnych i soboru narodowego, w wyborze biskupów i głowy Kościoła, duchowni zaś plebejskiego pochodzenia mieli drogę otwartą do wszystkich godności w Kościele. Do obrad Soboru Powszechnego będą dopuszczeni także ludzie świeccy wszystkich stanów. Kościół Modrzewskiego miał być Kościołem Reformowanym, gdzie komunia będzie udzielana świeckim pod dwiema postaciami, język polski będzie językiem nabożeństwa, duchowni mogą zawierać związki małżeńskie. Kościół ma być kościołem polskim w tym sensie, że ma służyć narodowi polskiemu, wychowywać go w duchu moralności chrześcijańskiej, w zasadach sprawiedliwości i jedności religijnej oraz stać na gruncie tolerancji religijnej. Kościół taki miał być niezależny od Rzymu, a podległy jedynie królowi, a więc ściśle związany z państwem polskim. Kościół miał być też oparty na zasadach parlamentaryzmu kościelnego i demokracji kościelnej. I miał stanąć na gruncie dogmatyki Reformacji, ale o stronie dogmatycznej zadecyduje ostatecznie Sobór Powszechny bądź Sobór Narodowy.
Należy zauważyć, że te koncepcje kościoła narodowego wyrosły na gruncie polskim w wyniku oddziaływania prądów reformacyjnych. Jest to więc teologiczna myśl polska, jednakże te koncepcje upadły pod wpływem działań kontrreformacji.
IV. Reformacja a sprawa pisowni polskiej, rozwoju języka polskiego oraz literatury narodowej.
Z reformacją w Polsce wiąże się sprawa ustalenia pisowni polskiej, rozwój języka polskiego oraz literatury narodowej. Do rozwiązania sprawy pisowni polskiej zajęli się dwaj reformatorzy: Jan Seklucjan i Stanisław Murzynowski. Jan Seklucjan był pisarzem, wydawcą i ojcem polsko-luterańskiej literatury, wydał rozprawę pt. „Krótka a prosta nauka czytania i pisania języka polskiego: zamieścił ją w wydanych w Królewcu dwu katechizmach z 1547 i 1548 roku. Stanisław Murzynowski opracował pisownię polską. Należy wspomnieć, że swój przekład Nowego Testamentu z 1551 r. poprzedził samodzielnym traktatem ortograficznym pt. „Orthographia polska. To jest nauka pisania i czytania języka polskiego, ile Polakowi potrzeba, nie wielem słów dostatecznie wypisana”. Murzynowski opracował zasady pisowni języka polskiego w tym celu, aby każde słowo czytano i pisano zgodnie z przyjętymi zasadami pisowni.
Reformacja ukształtowała i przyczyniła się do dalszego rozwoju języka polskiego. Należy wspomnieć, że w okresie średniowieczna język łaciński był językiem Kościoła, językiem urzędowym w sądach, urzędach oraz szkołach. Na język polski wpływ też wywierał język czeski oraz niemiecki. Język łaciński był językiem uprzywilejowanym. Temu też przyczyniały się kontakty z włoską kulturą odrodzenia oraz wyjazdy młodzieży polskiej na studia na zagranicznych uczelniach. Język polski był lekceważony i uważano, że nadawał się do więcej „do kuchni niż do dialektyki”. Na braki i ubóstwo języka polskiego narzekali pisarze reformacyjni oraz drukarze jak: Mikołaj Rej, Wawrzyniec z Przasnysza w swojej „Nauce o pokucie” (1559) i H. Małecki w swojej „Postylli” (1574). Król Zygmunt August popierał język polski, przemawiał w nim podczas obrad sejmowych oraz korespondował. Na ten fakt zwracali uwagę protestanci w osobach: Jana Mączyńskiego, który w dedykacji Zygmuntowi Augustowi swego Słownika łacińsko-polskiego z 1564 roku napisał, że w szkołach zostało wprowadzone piśmiennictwo w języku ojczystym, zaś Jan Seklucjan w dedykacji wydanego Nowego Testamentu stwierdził, że dopiero za panowania Zygmunta Augusta „Bóg raczył z swojej łaski stworzyć nam język polski”. Należy też wspomnieć, że szlachta i posłowie szlacheccy dopominali się, aby akty urzędowe, prawa były pisane drukowane w języku polskim, zwracali uwagę na wszechwładność łaciny, na spychanie języka polskiego na drugi plan. Na sejmie lubelskim w 1559 r. poseł ziemi krakowskiej, Stanisław Szafraniec przerwał przemowę marszałka izby poselskiej, Stanisława Czarnkowskiego i dopominał się aby ten mówił po polsku. Do rozwoju języka polskiego przyczynili się też duchowni reformacyjni tzw. ministrowie Słowa Bożego, którzy popularyzowali przez kazania i liturgię używanie języka polskiego, tym samym podnosili jego wagę i znaczenie dla kultury polskiej. Działacze protestanccy oraz pisarze i duchowni obozu Reformacji bronili języka polskiego przed tymi, którzy byli zdania, iż język polski nadaje się raczej „dla kuchni i stajni”. Na ok. 40 obrońców języka polskiego w XVI-XVIII wieku 1/3 to różnowiercy. Wśród pisarzy i obrońców języka polskiego obozu Reformacji czołowe miejsca zajmują: Stanisław Murzynowski, Jan Seklucjan, Jan Mączyński, Piotr Statoriusz, Mikołaj Rej, Szymon Budny, Jan Rybiński, Wacław Potocki. Wśród drukarzy widzimy Jan Małeckiego, Macieja Wierzbięta, Daniela z Łęczycy, Seb. Sternackiego i innych. Mikołaj Rej poruszał wagę i znaczenie języka polskiego dla kultury polskiej w wielu swoich dziełach: „Wizerunku”, „Zwierciadle”, „zwierzyńcu”, „Apokalypsie”, „Postylli” i „ Apophtegmata”. Należy przy tym ukazać, że w dobie walki o uznanie języka polskiego napotykano na silny opór, szczególnie ze strony duchowieństwa katolickiego. Orientacja konserwatywna stała na stanowisku, że jedynie łacina może być językiem Kościoła i nauki, zaś język polski może jedynie odgrywać rolę pomocniczą. Pod wpływem Reformacji duchowieństwo katolickie zaczęło używać języka polskiego w przemowach oraz korespondencji, za co byli krytykowani i spotykali się z różnymi negatywnymi opiniami. Mimo niechęci, licznych oporów i uprzedzeń ze strony duchowieństwa katolickiego do używania języka polskiego, około 1560 roku język polski został zrównany z łaciną i zdobył sobie prawa obywatelskie. Było to zasługą w dużym stopniu reprezentantów obozu Reformacji, którego duchowni głosili w zborach Słowo Boże w języku narodowym, zaopatrywali wiernych w religijną literaturę w języku narodowym. Dla ukształtowani się ogólnopolskiego języka i powstania literatury narodowej zasłużyli się pisarze obozu Reformacji: Mikołaj Rej, Marcin Krowicki, Stanisław Murzynowski, Jan Maczyński, Eustachy Trepka, Erazm Gliczner, Grzegorz Paweł z Brzezin, Marcin Czechowic, Jan i Jakub Niemojewscy, Erazm Otwinowski, Jan Stoiński, Jędrzej Trzecieski, Jakub Lubelczyk, Wacław Potocki, Morsztyni. Pisarze ci uprawiali poezję i prozę, pisali dialogi, satyry, pieśni, bajki itd.
Wraz z Reformacją narodziła się w Polsce bogata literatura wyznaniowa: luterańska, kalwińska, ariańska, braci czeskich i prawosławna. Ta literatura nabożna budziła i podtrzymywała ducha polskości wśród m.in. Ślązaków. Luteranie śląscy posługiwali się Biblią Gdańską (1632 r. i amsterdamskie wydanie 1660 r.). Polska literatura wyznaniowa miała wpływ na literaturę śląską niemiecką. W wieku XIX na Pomorzu obrońcą i krzewicielem języka polskiego był uczony, Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (ur.1885), nauczyciel – kapłan ewangelicki. Na Mazurach obrońcą praw i kultury polskiej był H.M. Gizewiusz (um. 1848 r.), pastor, etnograf i działacz oświatowy. Powstała bogata literatura polemiczno-dogmatyczna, w języku polskim i łacińskim. W toku walki z reformacją język polski rozwinął się i był używany przy omawianiu zagadnień teologicznych, jak usprawiedliwienie, dobre uczynki, pokuta, chrzest, komunia święta, kult Marii oraz przy omawianiu zagadnień społeczno-politycznych, stosunków Kościół a państwo. Mowa polska rozwijała się i była rozprzestrzeniana poprzez pieśni, katechizmy, kazania, traktaty teologiczne. W związku z działaniem kontrreformacji wysiłek pisarzy i działaczy protestanckich na polu krzewienia polszczyzny został zahamowany, w wieku XVII wzięła górę reakcja katolicka, a wraz z nią zaczął się regres kultury polskiej. Język polski zaczął być przetykany wyrazami i zdaniami łacińskimi, przyszły silne wpływy języka czeskiego na Śląsku Górnym, niemieckiego (dwór Zygmunta III Wazy), języka francuskiego (dwór Jana Kazimierza i Jana Sobieskiego). Dopiero w drugiej połowie wieku XVIII, w dobie stanisławowskiej język polski zdobył sobie ponownie prawa obywatelskie.
cdn...

Profesor Oskar Bartel (1893 – 1973), historyk Kościoła i religii. Studiował na uniwersytetach w Dorpacie i Moskwie. W roku 1928 uzyskał doktorat na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem Marcelego Handelsmana. W czasie okupacji czynny w tajnym nauczaniu. Od 1946 roku wykładowca historii Kościoła na wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1955 prof. Chrześcijańskiej Akademii Teologii. Od 1956 członek redakcji "Odrodzenia i reformacji w Polsce"; współredaktor czasopisma "Reformacja w Polsce" i serii "Biblioteka Pisarzy Reformacyjnych". Członek komitetu redakcyjnego "Luther-Bibliographie" w Lipsku. Badacz dziejów polskiej reformacji oraz recepcji myśli, główny jej przedstawicieli: M. Lutra, Ph. Melanchtona, J. Kalwina i U. Zwingliego w Polsce, znawca twórczości i działalności J. Łaskiego oraz problematyki ekumenicznej w XVI – XVIII wieku. Autor książek i artykułów naukowych i popularnonaukowych, w tym licznych monografii. Niektóre prace: Jan Łaski 1499-1556 (1955), Protestantyzm w Polsce (1963). W 1951 r. jego praca O Józefie Piłsudskim: odczyt wygłoszony na poranku w Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie w dniu imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego została wycofana z polskich bibliotek oraz objęta cenzurą.